SeFaFi
SEHATRA FANARAHA-MASO NY FIAINAM-PIRENENA
Observatoire de la Vie Publique
Lot III M 33 K Andrefan’Ambohijanahary, Antananarivo 101
Tél. 032 59 761 62 Email : Cette adresse email est protégée contre les robots des spammeurs, vous devez activer Javascript pour la voir.
Â
Â
Ny fifidianana filohan’ny repoblika,
fitsapana ny fahamatorana demokratika
Ny 7 novambra sy ny 19 desambra ho avy izao dia voaantso hifidy ny filohan’ny Repoblikany ny olom-pirenena. Tamin’ireo fifidianana filohan’ny repoblika rehetra, natao nandritra ny 58 taona nampahaleo tena antsika, dia roa monja no tsy niteraka fandavana tanteraka sy hetsika mahery vaika taorian’ny fahavitany : dia ireo fifidinanana roa nampifanandrina an’i Didier Ratsiraka sy Albert Zafy tamin’ny 1993 sy tamin’ny 1996. Noho izany dia tena manana ny lanjany manokana mihitsy ity fidianana manaraka ity. Izy no hitsarà n’ny olom-pirenena sy ny antoko politika ary ny fianakaviana iraisam-pirenena ny firosoan’i Madagasikara dia ho anisan’ny firenena demokratika mahatony ny fihetsiny ary manao ho vaindohan-draharaha ny fananganana Fanjakana tan-dalà na.
Ny fandehan-javatra ankehitriny : fametraham-pialà na, fisoloan-toerana ary raharaha andavanandro.
Roso ity ny antsika ka tsy afaka hipody intsony rehefa navoaka tamin’ny fomba ofisialy ny lisitry ny kandidà ka nametra-pialà na ny filohan’ny Repoblika ary nandray ny asany amin’ny maha mpisolo toerana azy i Rivo Rakotovao. Ny fifidianana anefa tsy tokony hanembantsembana ny fanefà na ny raharaha andavanandro, anisan’izany ny fandinihana sy ny fandaniana ny teti-bolam-panjakana ho fanajana ny tetiandro momba izany voalazan’ny Lalà mpanorenana. Ny asany amin’ny maha-mpanao lalà na azy no tsy maintsy hataon’ny solombavambahoaka lohalaharana, na dia amin’ny fotoanan’ny fampielezan-kevitra aza, -anisan’izany ny Filohan’ny Antenimieram-Pirenena. Satria na dia izy irery aza no hany olom-panjakana ambony tsy teren’ny lalà na hametra-pialà na[1], dia tokony hametra-pialà na ihany izy na izany aza amin’ny anaran’ny etÃka sy ny fampifandrindrà na ny toe-draharaha. Fa na ahoana na ahoana aloha dia tsy mahazo mampiasa ny fitaovana sy ny fahefana eo am-pelatà nany izy amin’ny maha-filohan’ny Antenimiera azy rehefa hanao fampielezan-kevitra[2]. Mino koa isika fa olon-kendry i Rivo Rakotovao ka hahafehy tena tsy hanao fampielezan-kevitra araka ny andrarà n’ny lalà na azy ao amin’ny andininy faha-8 amin’ny didim-panjakana 2018-640 : « Ny olom-panjakana ambony voatendry hisahana andraikitra tokony ho notazomin’olom-boafidy dia tsy mahazo mandray anjara amin’ny fampielezan-kevitra amin’ny anaran’ny kandidà iray, na lisitry ny kandidà , na antoko na vondron’antoko politika na firehan-kevitra iray ».
Lalà mpanorenana sy fanorenana ifotony
Araka ny voalazan’ny andininy faha 46-n’ny Lalà mpanorenana, dia niteraka toe-javatra mbola tsy fahita hatramin’izay ilay filoha amperin’asa mametra-pialà na satria nilatsaka hofidiana handimby toerana ny tenany. Na dia tsara aza ny eritreritra, tsy azo lavina fa tena mifanipaka sy mikaviavia ilay rijan-teny; ohatra fotsiny ilay hoe ny filohan’ny repoblika nametra-pialana dia tsy mahazo manao fampielezan-kevitra ao anatin’ny iray volana manaraka ny nametrahany fialana, izany hoe hatramin’ny 8 oktobra 2018. Mila fandinihana sy fahaiza-manao lalina ny fanitsiana na ny fanamboarana ny Lalà mpanorenana : telo taona maninjitra i Afrika Atsimo vao nahatsangana sy nahafidy ny Lalà mpanorenana nandimby ny fanavakavaham-bolon-koditra. Fotoana indrindra izao ho an’ny kandidà ho filoha hanazavany amin’ny mpifidy ny fanovà na tiany hoentina ao amin’ny Lalà mpanorenana ankehitriny sy ny antony anolorany an’ireny fanovà na ireny. Dia hatolotra ny Antenimiera izy ireny,ary hanaovana fitsapan-kevi-bahoaka araka ny fepetran’ny Lalà mpanorenana ankehitriny.
Kandidà , fandaharana asa ary fanabeazana ny mpifidy
Kandidà 36 no tafakatra eo an-kianja ka ahiana ny hisian’ny fihoaram-pefy raha tsy tsara fehy ny fifidianana. Tokony samy ho afaka hahalala ny fandaharana asan’ny kandidà tsirairay avy ny mpifidy rehetra aty amin’ny fiandohan’ny fampielezan-kevitra, amin’izay izy dia ho afaka handrafitra ny heviny ka hanorina ny safidiny amin’ny fandinihana sy ny fisainana fa avy amin’ny kabary tsara lahatra na ny fampisehoana isan-karazany. Ankoatra izany, tokony haseho ho fanta-bahoaka haingana dia haingana ilay biletà tokana ahità na ny sarin’izy 36 mianadahy ary hazavaina tsara aminy ny fampiasà na azy mba hialà na amin’ny hadisoana rehefa hikirakira azy, io mantsy dia varavarana midà nadà na ho an’ny fangalaram-bato isan-karazany. Momba izany indrindra dia tena dingana tsy maintsy ho lalovana ny fanabeazana ny mpifidy, nefa atao an-tsirambina io eto amintsika. Arahabain’ny SeFaFi etoana ny ezaka ataon’ny fampitam-baovao mankamamy ny fahasamihafana toa an’i Midi Madagasikara na ny KoloTV izay mampahafantatra ny kandidà samihafa, ary ampirisihina ny fampitam-baovao hafa hanao toy izany koa ho fanajà na ny fepetran’ny rariny sy ny fitoviana voalazan’ny lalà m-pifidianana.
Fizotran’ny fifidianana ary lalà m-pitondran-tena mandritra ny fampielezan-kevitra
Herinandro enina sisa dia hisokatra amin’ny fomba ofisialy ny fampielezan-kevitra, ny mpifidy anefa dia mbola miandry foana ny hamoahan’ny CENI ny toromarika ilaina mikasika ny fizotran’ny fifidianana. Misy zavatra mampisalasala sasany tokony harenina haingana : ny isa sy ny toeran’ny birao fandatsaham-bato, ny fizarà na sy ny fampiasà na ny karatry ny mpifidy, fanapariahana araka izay tratra ny santionany amin’ilay biletà , ny fomba fanaraha-maso ny fifidianana, ary ny fampahafantarana ny mpanara-maso sy ny fitsinjarà na azy any amin’ny birao fandatsaham-bato rehetra any, ny fahazoana ny vokatra any amin’ny tambajotram-pifandraisana... Ilaozan’ny an’ny kandidà lavitra be na amin’ny lanjany na amin’ny fahazavany ny fampitam-baovaon’ny CENI, nefa aza ny kandidà vao eo am-panombohana fotsiny. Mampanahy io tsy fifandanjà na io raha sendra misy fifanolanana eo amin’ny vokatra. Momba ny fihetsiky ny kandidà mandritra ny fampielezan-kevitra, toa maromaro amin’izy ireo no tsy vonona hanao sonia an’ilay fifanekena natolotry ny CRN (Komitin’ny Fampihavanam-Pirenena). Marina aloha fa tsy terena izy ireo hanao izany, nefa kosa mba manantena ny vahoaka fa hahafehy tena izy ireo ka hanameloka izay mety ho herisetra rehetra. Toy ny maro hafa, ny SeFaFi dia miantso ny fahamatoran’ny kandidà mba hanaovany adihevitra tena demokratika mifandraika amin’ny haavon’ny fanamby : ny vinam-piarahamonina tiany hotanterahina, ny fiarovana ny fandaharana asa natolony, ny ady amin’ny fahantrana sy ny tsy fandriampahalemana, ny tetika hampandrosoana ny toekarena, sns.
Manafintohina ny fanafenana ny famatsiam-bolan’ny fifidianana
Aty amin’ilay firenena fahefatra amin’ny firenena mahantra indrindra eran-tany i Hery Rajaonarimampianina sy ny mpanohana azy no nandany 43 tapitrisa dolara hanaovana fampielezan-kevitra tamin’ny fifidianana filoha tamin’ny 2013[3]. Izany hoe 21,50 dolara ho an’ny vato tsirairay tamin’ny vato 2 tapitrisa azony, mihoatra ny an’i Donald Trump (12,61$) sy ny an’i François Hollande (1,4$). Azo antoka fa nisy koa kandidà hafa nandany vola mitovitovy amin’izany. Dia gaga ianao : avy aiza ireny vola ireny, ary ahoana ny fomba nanonerana azy ? Mbola tsy nanomboka akory ny fampielezan-kevitra dia efa iaraha-mahita sahady ny fitaovana arantirantin’ny kandidà sasany. Hanahoana izany mandritra ny tena fampielezan-kevitra ? Fantatry ny vahoaka tsara ny fihoaram-pefy fahita : fizarà na isan-karazany - anisan’izany ny lelavola -, rindran-kira, hatramin’ny tombolà koa aza !, fividianana sy fanofà na fiara tsy mataho-dalana na helikoptera… Ny mpitondra antsika manana izany rehetra izany nefa tsy menatra akory mangataka famatsiam-bola hanaovana fifidianana any amin’ny fianakaviam-be iraisam-pirenena, ity farany ity kosa dia mody fanina ka tsy mahita io zava-misy diso fantatry ny rehetra io. Na dia efa iaraha-mahita aza fa malailay fonosana ny antoko politika sy ny mpanao politika zatra ny fomba ratsiny dia tsy maintsy tohizina hatrany ny ezaka hampihatra fepetra henjana kokoa, feno kokoa ary mangarahara kokoa momba ny famatsiana ara-bola ny antoko politika sy ny fampielezan-kevitra.
Fifidianana ny mpanao lalà na sy ny ben’ny tanà na
Tsy azo hadinoina koa na izany aza ny fifidianana manaraka : ny ho mpanao lalà na amin’ny aprily 2019 ary ny ho ben’ny tanà na sy mpanolo-tsaina amin’ny tnà na amin’ny aogositra 2019. Tsy maha-antoka samirery ny fandehan’ny raharaham-pirenena mantsy raha ny fifidianana filohan’ny Repoblika fotsiny. Ny fifidianana ny mpanao lalà na sy ny mpiandraikitra ny tanà na aza no tena mavesa-danja indrindra ho an’ny vahoaka : amin’izay mantsy no hahafahana hifidy ny solontenan’ny mponina hiandraikitra ny famoronana sy ny fifidianana ny lalà nan’ny Repoblika, sy ny olona hiandraikitra ny fanatontosà na ny raharaha ara-panjakana akaiky ny vahoaka izay mila izany. Tokony hanaraka avy hatrany koa ny fifidianana ny hiandraikitra ny faritra sy ny faritany. Tena zava-dehibe izany ny fieritreretana dieny izao ny fomba hanatontosà na ireo fifidianana ireo satria efa antomotra dia antomotra ny daty hanaovana azy.
Fanaingà na handray anjara sy fanambin’ny fifidianana
Ao amin’ny fanambarany tamin’ny 1° aprily 2017 ny SeFaFi dia naneho ny ahiahiny raha nahita fa tsy nitsaha-nitombo isa ny olona tsy nandray anjara tamin’ny fifidianana maro nifandimby. Tsy haka afa-tsy ny isa tamin’ny fifidianana filoha tamin’ny 1993 sy 2013 isika :
|
Taona |
Mpifidy voasoratra |
Vato manan-kery |
mponina |
% mponina voasoratra |
% mponina nifidy |
% mpifidy voasoratra |
|
1993 |
6,130,016 |
4,532,035 |
12,081,083 |
50,74% |
37,7% |
73,93% |
|
2013 |
7,969,119 |
3,851,460* |
22,609,139 |
35,24% |
17,03% |
48,32% |
*Fihodinana faharoa
Hita amin’izany fa latsaky ny 1 amin’ny mpifidy 2 no tonga nandatsa-bato tamin’ny 2013, ary tsy nisolo tena afa-tsy ny 17 %-n’ny olona tokony hifidy. Aiza moa no tsy hampisalasala raha tena mahasolo tena sy mitombina tokoa izay olona voafidy tamin’izany. Io tsy fahatongavana mifidy io dia vokatry ny hakiviana sy ny hatezeran’ny vahoaka mahita ny ataon’ny mpanao politika. Ny olom-pirenena irery ihany tsinona no afaka mifampità na amin’ny mpanao politika matimatim-pahefà na sady tsy mba mieritrerira velively izany hoe tombontsoa iombonana izany. Aoka à ry isika tsy ho sodokan’ny kifetifety hialoha io fifidianana ho avy io. Toy izay fampisehoana, aleo adihevitra sy fanomezan-toky azo tsapain-tanana no takiana. Aoka isika tsy hatahotra hanasazy amin’ny alalan’ny fifidianana. Sakano ny sasany tsy hameno ny vata ka hifidy eo amin’ny toerantsika... Aoka isika ho mailo, ary indrindra aoka isika ho tena olom-pirenena, andao handray anjara.
Zava-dehibe loatra ny fanambin’ny fifidianana ho avy izao satria miantoka ny lalan-kizorana sy ny hoavin’ny firenena. Mihoatra lavitra ny 5 taona faharetan’ny fitondrà n’ny filoha ny vokatry ny fanapahan-kevitry ny Prezidà sy ny lalana hitondrany ny firenena. Vokatra izay hiantraika amin’ny toe-piainantsika, ny toekarenantsika, ny toebolantsika, ary ny toetran’ny fiarahamonintsika. Ny fifidianana no fotoana iray ahafahan’ny olom-pirenena manambara ny fahasahiranany ka ifidianany izay fandaharana asa politika mifanentana indrindra amin’ny faniriany sy ny hetahetany. Eo koa no ahafahana manasazy ny tompon’andraikitra tsy nahatà na ny teniny, na nampiseho ny tsy fahavità ny manaja ny lalà nan’ny Repoblika, na niavaka tamin’ny tsy fahaizany nitantana, ny fanaovana kiantranoantrano sy kolikoly. Eo am-pelatà nan’ny mpifidy ny hoavin’ny firenena, tsy maintsy fantany mazava tsara fa andraikitra tsy maintsy ho tontosainy ao anatin’ny fahafantarana ny lafin-javatra rehetra izany. Zava-dehibe ny fandraisany anjara mba hampisongadina izay mendrika indrindra amin’ireo kandidà 36 eo an-kianja.
Antananarivo, 27 septembra 2018
[1]. Ny mambran’ny governemanta sy ny olona mitana andraikitra ambony ao amin’ny Fanjakana dia tsy maintsy mametra-pialà na araka ny voalazan’ny Lalà mpanorenana, and. 64, ary ny lalà na 2018-008, and. 6.
[2]. Lalà mpanorenana, andininy 46, andalany farany.
[3]. Loharano : M. Wally, Réglementation du financement des partis politiques et des campagnes électorales, étude comparative des pratiques en espace francophone, desambra 2016.